Bezpieczne przywiązanie – jak powstaje?

Bezpieczna więź, bezpieczne przywiązanie między mamą, tatą, po prostu opiekunem, a małym dzieckiem – co to znaczy? Jak ustalić czy dziecko jest bezpiecznie przywiązane i jakie znaczenie dla rozwoju może mieć jakość przywiązania?

Bezpieczne przywiązanie rodzica i dziecka – co to znaczy?

Mówiąc najprościej bezpiecznym przywiązaniem między rodzicem, a dzieckiem nazywamy relację opartą na zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa ze strony dziecka oraz opiece i responsywności ze strony opiekuna. 

Dzieci, które łączy z opiekunem bezpieczna więź, traktują go jako bezpieczną bazę, z której wypuszczają się, aby eksplorować świat, ale do której mogą wrócić, w momencie gdy poczują się źle: są zmęczone lub głodne, przestraszą się czegoś, zbiją sobie kolano albo zgubią ulubioną zabawkę. Dzieci bezpiecznie przywiązane reagują stresem na chwilową separację z opiekunem, ale nie są wtedy przesadnie przestraszone, gdy wraca cieszą się. Maluchy najczęściej preferują jednego opiekuna, ale nie jest to regułą, niemowlęta są w stanie stworzyć bliskie więzi z więcej niż jedną osobą.

Dzieci stają się ufnie przywiązane, gdy ich główny opiekun rozpoznaje, kiedy potrzebują ochrony, przytulenia i pocieszenia, a kiedy wsparcia i zachęty do działania i poznawania świata. Małe dzieci przechodzą od jednej potrzeby do drugiej niespodziewanie i bardzo często, i może być tak, że umyka to uwadze opiekuna. 

John Bowlby, jeden z najbardziej znanych i zasłużonych badaczy przywiązania, twierdził, że przywiązanie to związek emocjonalny z konkretną osobą, który cechuje się:

• selektywnością (skupieniem się na konkretnej osobie), 
• poszukiwaniem fizycznej bliskości (staranie się o utrzymanie bliskości z obiektem przywiązania),
• komfortem i bezpieczeństwem wynikającym z osiągnięcia bliskości,
• lękiem separacyjnym, pojawiającym się gdy więź zostaje zerwana i niemożliwe jest uzyskanie bliskości.

Przywiązanie działa jak termostat, ma za zadanie utrzymać pewien stabilny stan bliskości z rodzicem.

Od czego zaczęły się badania nad bezpiecznym przywiązaniem?

Zacznijmy od początku. Musimy cofnąć się o kilkadziesiąt lat, kiedy wielu badaczy uważało, że dziecko przywiązuje się do matki, ponieważ ona zapewnia mu pokarm. Aby przetrwać musi mieć mleko, jego dostawcą jest matka i dlatego dziecko lgnie do niej. Nie wszyscy jednak tak uważali, Harry Harlow w pomysłowym, ale okrutnym eksperymencie udowodnił, że mleko to nie wszystko. 

Druciana matka

Słynne badanie wykazało, że opiekun jest potrzebny nie tylko z powodu pożywienia. Eksperyment przeprowadzono na małych małpkach, oddzielonych od swoich biologicznych matek. Niektóre z nich miały w swojej klatce drucianą, nieprzyjemną w dotyku konstrukcję – “matkę”, która dawała mleko, inne też sztuczną, ale mięciutką “matkę”, która mleka jednak nie dawała (małpki dostawały pożywienie, ale nie od niej). Mimo to, małpki spędzały zdecydowanie więcej czasu przy matce miękkiej, do niej biegły gdy się czegoś przestraszyły. A bały się pewnie dość często, ponieważ eksperymentatorzy straszyli je celowo, hałaśliwą dziecięcą zabawką. Te, które miały miękką matkę przytulały się do niej, inne pozbawione takiego “wsparcia”, w reakcji na głośne, nieprzyjemne dźwięki przytulały się do siebie nawzajem albo zamierały w bezruchu.

Nie tylko mleko

Eksperyment ten pokazał, że małpie dzieci, oczekują od opiekuna nie tylko spełnienia potrzeb gastronomicznych. Potrzebują także fizycznej bliskości, dotyku. Procedura była okrutna, ale zwróciła uwagę na to jak wielkie znacznie dla dzieci (choćby małpich) ma obecność odpowiedniego opiekuna.

Jakie są typy przywiązania?

Procedura obcej sytuacji 

Badania nad przywiązaniem u ludzi na szczęście prowadzone były inaczej. Podjęła je Mary Ainsworth realizując eksperyment według procedury obcej sytuacji, zaprojektowany tak, aby małe dzieci mogą poczuć niewielki dyskomfort. W wielkim skrócie badanie wyglądało następująco: opiekun, na przykład mama, przychodziła z małym, kilkunastomiesięcznym dzieckiem do sali z zabawkami. Maluch zaczynał się bawić, po jakimś czasie mama wychodziła, upływało trochę czasu i mama wracała. Badacze obserwowali zachowanie dziecka w stosunku do mamy i obcych osób obecnych w pomieszczeniu, najbardziej interesowało ich jak się zachowuje maluch po powrocie mamy. Na podstawie tych obserwacji wyodrębniono różne style przywiązania. Badania prowadzone były przez wiele lat, nie tylko przez Mary Ainsworth, ale także przez innych badaczy. 

Generalnie wyróżniono przywiązanie bezpieczne i pozabezpieczne oraz różne typy przywiązania pozabezpiecznego (na początku dwa, obecnie trzy). 

Typy przywiązania:

• Przywiązanie bezpieczne (ufne) – dziecko uspokaja się po powrocie matki, matka jest dla dziecka „bezpieczną bazą”.
• Przywiązanie pozabezpieczne (unikające) – dziecko przejawia objawy stresu w czasie nieobecności matki, ale po jej powrocie nie dąży do bliskości z nią.
• Przywiązanie pozabezpieczne (lękowe) – dziecko okazuje silny stres w trakcie separacji z matką, po jej powrocie, jest zdenerwowane, agresywne.
• Przywiązanie pozabezpieczne (zdezorganizowane) – dziecko poszukuje bliskości matki w sposób chaotyczny, dziwaczny, nieadekwatny, ten typ przywiązania pozabezpiecznego najgorzej rokuje na przyszłość, ale na szczęście obserwowany jest najrzadziej.

Jaki wpływ ma rodzaj przywiązania we wczesnym dzieciństwie na dorosłość?

Wiemy już, że małe dzieci mogą różnie reagować na krótkotrwałą nieobecność opiekuna i jego powrót, przejawiać różne typy przywiązania. Mogą się zachowywać agresywnie w stosunku do rodzica, unikać go, bać się. Naukowcy ustalili, że pozabezpieczne typy przywiązania częściej obserwuje się u dzieci zaniedbywanych i narażonych na różnego rodzaju przemoc, choć nie jest to regułą. Uważa się, że rodzaj przywiązania w dzieciństwie ma wpływ na całe późniejsze życie: dorastanie i dorosłość.

Dzieci, które z rodzicami łączyło ufne przywiązanie zazwyczaj:

●ufają ludziom, których kochają,

●nawiązują silne relacje przyjacielskie i miłosne,

●lepiej rozumieją swoje emocje,

●znają swoje mocne strony,

●mają wyższe poczucie własnej wartości,

●doświadczają zadowolenia w relacji z rodzicami/opiekunami,

●szybciej uspokajają się po stresujących wydarzeniach,

potrafią być bardziej asertywne i wyznaczać bezpieczne granice.

Badacze cały czas próbują ustalić na ile trwałe są wzorce przywiązania z wczesnego dzieciństwa. Wyniki badań są różne. Nie można stwierdzić, że ktoś u kogo w wieku kilkunastu miesięcy zaobserwowano pozabezpieczne przywiązanie już zawsze będzie miał problemy z relacjami, nie ma także pewności, że bezpieczne przywiązanie we wczesnym dzieciństwie gwarantuje pomyślność w związkach na późniejszych etapach rozwoju. W życiu człowieka cały czas się coś dzieje, spotykają nas dobre i przykre rzeczy, wiele rzeczy można naprawić, ale także zepsuć. Z całą pewnością można jednak stwierdzić, że bezpieczne przywiązanie, to bardzo dobry początek, dlatego warto nad nim pracować.

W jakich sytuacjach trudniej stworzyć bezpieczną więź z dzieckiem (wcześniaki, depresja poporodowa)?

John Bowlby wyróżnił kilka faz rozwoju przywiązania:

• Przed-przywiązanie (do 2 miesiąca życia) – faza ta charakteryzuje się niezróżnicowanymi reakcjami społecznymi. Zauważamy wtedy selektywność percepcyjną (dzieci wolą patrzeć na ludzkie twarze) i zachowania sygnałowe (płacz i śmiech by przyciągnąć uwagę).
• Przywiązanie w trakcie tworzenia (2-7 miesiąc życia) – nauka podstawowych zasad wzajemnych kontaktów (przede wszystkim wzajemna regulacja uwagi i wrażliwości).
• Wyraźnie ukształtowane przywiązanie (7-24 miesiąc życia) – sprzeciw w sytuacji separacji, nieufność względem obcych.
• Związek ustanowiono ze względu na cel (od 24 miesiąca) relacje bardziej dwustronne dzieci rozumieją potrzeby rodziców.

Jak widzicie, proces tworzenia się pełnego wczesnodziecięcego przywiązania trwa dwa lata (nie przypadkowo spotkania “Budowanie więzi z dzieckiem” w Propsyche skierowane są dla rodziców dzieci w wieku 0-24 miesiące). W tym czasie może zdarzyć się  wiele trudnych sytuacji życiowych, które mogą negatywnie wpłynąć na ten proces. 

Kontakt między wcześniakami a ich rodzicami

Wcześniaki, czyli dzieci urodzony przez 37. tygodniem ciąży są mniej przewidywalne w zachowaniu, nadmiernie reagują w przypadku niektórych sytuacji, niedostatecznie w przypadku innych, poza tym są mniej atrakcyjne fizyczne. Kontakty z takimi maluchami są często ograniczone z powodu długotrwałego przebywania dziecka w inkubatorze. To wszystko ma wpływ na opiekunów i ich interakcje z dziećmi. Zarówno dzieci przedwcześnie urodzone, jak i ich rodzice potrzebują szczególnego wsparcia w procesie nawiązywania więzi.

Depresja poporodowa

Poważnym utrudnieniem w nawiązaniu więzi między matką a dzieckiem może być depresja poporodowa. Ponad połowa, a niektóre badania mówią, że nawet 90 proc. matek, doświadcza w pierwszych dniach po urodzeniu dziecka obniżenia nastroju tzw. baby blues. To sytuacja normalna, za którą odpowiadają przede wszystkim zmiany hormonalne, do których dochodzi zaraz po porodzie. Zazwyczaj po kilku dniach nastrój świeżo upieczonych mam poprawia się. Nie zawsze jednak tak się dzieje, u około 10-15 proc. pojawia się długotrwała depresja poporodowa. W większość przypadków objawy ustępują po około 6-8 tygodniach, a u 1-2 proc. kobiet symptomy widoczne są nawet rok po urodzeniu dziecka. Dotkniętym depresją matką towarzyszy uczucie bezradności i rozpaczy, nieracjonalny lęk, obniżenie nastroju, osłabienie koncentracji, zaburzenia snu.

Depresja częściej pojawia się u kobiet, które nie planowały ciąży, nie mają wystarczającego wsparcia ze strony partnera lub dotknęło je trudne doświadczenie życiowe, takie jak śmierć bliskiej osoby, utrata pracy.

W jaki sposób wzmacniać więź z dzieckiem?

Każde dziecko potrzebuje poczucia bezpieczeństwa oraz bezwarunkowej miłości, które są podstawą bezpiecznej więzi. By więź powstała potrzebne jest odpowiednie zachowanie rodzica m.in. wrażliwy kontakt wzrokowy, pozytywne myślenie o dziecku, czuły dotyk.

Kontakt wzrokowy

Badania pokazują, że noworodek już kilka godzin po przyjściu na świat potrafi rozpoznać twarz matki. Dzieci unikanie kontaktu wzrokowego odczuwają jako brak miłości lub karę.

Dotyk

Dotykanie dziecka wpływa na jego cały rozwój. Przytulanie, masowanie, trzymanie za rączkę daje maluchowi poczucie bezpieczeństwa i zaspokaja jego potrzebę kontaktu i bliskości.

Bibliografia

H. R. Schaffer, Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2006.

H. R. Schaffer, Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

red. M. Wójtowicz-Szefler, Dzieci przedwcześnie urodzone, Difin, Warszawa 2018